Дэлхийн нийтийн анхаарлыг зүй ёсоор татаж, саяхан л Азийн “чоно” улс гэж цоллогдоод байсан Монгол Улсад ойрын жилүүдэд гадны хөрөнгө ихээр орж ирсэн. Монгол компаниуд гадаадын хөрөнгийн бирж дээрээс хөрөнгө босгох боломж бий болж, одоо ч манайд Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагааг сайжруулах, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх зорилготой төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байна. Гэхдээ Монгол Улс зах зээлийн системд орж, хөрөнгийн бирж байгуулагдаад 20 гаруй жил болоод байхад яагаад хөрөнгийн зах зээл манай улсад хөгжсөнгүй вэ. Гэтэл мөнгөний зах зээл, банк санхүүгийн байгууллагын хөгжил зохих түвшинд хүрчихээд байдаг.

КОМПАНИЙН ЭРХЗҮЙН ОРЧИН

Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд хууль эрхзүйн орчин хангалтгүй байгаа нэг шалтгаан байж болно. АНУ-д компанийн засаглалд чиглэсэн, компанийн муу засаглалаас үүдэн олон мянган иргэдийг хохироосон Энрон, Уордком зэрэг томоохон луйвруудаас сургамж авсан хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах тухай Сэрбэйнс-Оксли (Sarbanes-Oxley) хуулийг батлан хэрэгжүүлж байна. Энэ хууль нэг талаас хэт нарийн, компанийн дотоод асуудал байхаар зүйлстэй хүртэл орооцолдсон гэж шүүмжлэгдэх боловч үр дүнгээ өгч, хөрөнгийн зах зээлдээ итгэл алдаад байсан хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээж чадсан.

Харин Монгол Улсад компани, түүнд хувь нийлүүлэн эзэмшиж буй этгээдүүдийг хууль зүйн хүрээнд Иргэний хууль, Компанийн тухай хууль, Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль гэсэн гурван хуулиар л ерөнхийдөө зохицуулж байна. Гэвч эдгээр хуулийн зорилго нь хэт өргөн хүрээг хамарсан байгаа учир хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах, компани сайн засаглалтай байх ёстой тухай дурдсан зүйл төдийлөн байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын эрх ашгийг хамгаалсан Хууль зүйн албан ёсны (De Jure) хамгаалалт сул байна.

Нөгөө талаас хүн болгоны амны зугаа болгон ярих дуртай байдаг, уг үндсийг нь сайн мэддэггүй ч бүгд л хэрэглэдэг “Монголын хууль гурав хоног” гэдэг үг байна. Уг нь Манжийн дарлалд байх үедээ Монголын ноёд Манжийг эсэргүүцсэндээ тэндээс гаргасан хуулийг дуулгавартай гурав хоног сахиад тэгээд зөнд нь хаядаг байснаас Манжууд гаргасан үг шиг байгаа юм. Гэхдээ энэ үг өнөөгийн нийгэмд ч биелэлээ олсон хэвээр байгаа нь харамсалтай. Тиймээс өнөө сул хуулийн маань бодит амьдралдаа (De Facto) хувь нийлүүлэгчдийн эрх ашгийг хамгаална гэдэг бүр л бүрхэг болоод явчихна.

Ингээд бодохоор “хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд” нь болоод өөрийнхөө юмыг өөрөө мэдээд л явж байсан нь дээр болж таарч байгаа биз. Компанийн засаглал гэдэг ойлголт бол компанид хувь нийлүүлэгчид нь тухайн компаниа яаж өөрийнхөө хөрөнгийг өсгөх, ашигтай байлгах зорилгодоо нийцүүлэн ажиллуулах тухай ойлголт юм. Компани гэдэг үгтэй холбогдохоор л ойлгомжгүй болчихоод байгаа болохоос “засаглал” гэдэг үгийн утга яг хэвээрээ явж байгаа. Манай улс бол зөвхөн монгол хүний өмч учир монгол цустай хүн улсаа “засаглах” эрх нь Үндсэн хуулиар олгогдсон байдаг. Тэр эрхээ өөрийн биеэр болон төлөөлүүлэн хэрэгжүүлж болно. Энэ зарчмын үүднээс ард түмэн Улсын Их Хурлыг /хууль тогтоон, засаглагч/, түүнээс Засгийн газар /Улсын Их Хурлын засаглалыг хэрэгжүүлэгч/, мөн Ерөнхийлөгчийг /шүүх засаглалыг томилогч/ өөрсдийгөө төлөөлүүлэн сонгодог. Энэ хэлбэрийг компанид тусгавал тухайн компани нь хувь нийлүүлэгчийн өмч учир өөрсдийгөө төлөөлүүлэн Төлөөлөн Удирдах Зөвлөл, Хянан Шалгах Зөвлөл хоёрыг сонгоно. ТУЗ нь гүйцэтгэх захирал болон бусад топ менежерүүдийг сонгодог. Харамсалтай Монгол улсад энэ зөвхөн онолынхоо түвшинд л байна. Микро түвшинд компанийн сайн засаглал нь хувь нийлүүлэгдийн эрх ашиг, итгэлцлийг зангидаж байдгаараа ашигт ажиллагаа, үр ашгийг дээшлүүлдэг. Компанийн хяналттай, гүйцэтгэл сайтай сайн засаглал нь нэг хүний өмчит компанийг бодвол дураараа дургих боломжийг хааж, хамгийн оновчтой шийдвэрийг гаргах боломж олгодогоороо хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг хамгийн их байлгаж болдог. Хувь нийлүүлэгчийн эрхийг сайн хамгаалдаг орнууддах капиталын өгөөж нь муу хамгаалдаг орнууддах өгөөжөөс даруй хоёр дахин их байдаг байна. Компанийн засаглалын чанар, мөнгөний ханшийн уналт хоёр хоорондоо урвуу хамааралтай байдаг зэргээс үзэхэд энэ нь макро эдийн засгийн түвшинд ч маш ач холбогдолтой ойлголт болох юм.